🆕 Langzaam voorwaarts
🖋 Addie Schulte

Revoluties zijn van gisteren, onze tijd kenmerkt zich door vertraging, zo stelt Danny Dorling in zijn nieuwe boek Slowdown. Addie Schulte weegt de prognoses van de geograaf en merkt op dat diens observaties en wensen niet zelden door elkaar heen lopen.

---

* Abonnees lezen meer. Neem ook een abonnement! *

---

Het is een veelgehoord cliché dat veranderingen sneller gaan dan ooit. Kunstmatige intelligentie, nanotech en klimaatverandering brengen ingrijpende transformaties met zich mee. Er zijn steeds meer mensen, die meer energie verbruiken en meer goederen consumeren. Dat leidt volgens sommige denkers tot een radicaal andere toekomst, die – uiteraard uitgerekend nu – op het punt staat te beginnen.

Maar behalve een cliché is dat verhaal over steeds snellere veranderingen gewoon niet waar, stelt geograaf Danny Dorling. In plaats van te versnellen is de mensheid aan het afremmen. Er komen geen revoluties aan, maar vertraging en stabiliteit. De toekomst bestaat niet uit meer en meer mensen, goederen en economische activiteit, maar uit minder van dat alles of in ieder geval ‘minder meer’ dan eerst gedacht.

Dat idee van vertraging, de slowdown, vergt een grote aanpassing van het denken, want het staat haaks op de conventionele visie. De overheersende neiging is te verwachten dat alles blijft groeien, of het nu om de economie gaat of de wereldbevolking. Maar de grootste veranderingen en de grootste groei liggen in het verleden, schrijft Dorling.

In zijn boek poogt Dorling deze vertraging aan te tonen met cijfers, statistieken en grafieken. Daarnaast beveelt hij de vertraging, waarvan hij aanneemt dat die zich voortzet, van harte aan – al in de ondertitel van zijn boek. Want de slowdown is goed, anders worden de grenzen van wat de planeet aankan overschreden.

---

Lees ook ‘Voorbij de grenzen van het kapitalisme‘ van Jan Overwijk. Onze economische groei teert op een eindige planeet, weet Nancy Fraser. In haar Capitalism – A Conversation in Radical Theory pleit ze daarom voor een nieuwe economische opvatting van het milieu. Een maatschappijkritiek die emancipatie en geborgenheid samen poogt te brengen.

---

Vertraging wordt zo een wens of zelfs een opdracht. Mensen moeten vertragen en minder consumeren. Die dubbele betekenis van de vertraging, als feit en als wens, zorgt voor verwarring: de lezer moet steeds in de gaten houden wat Dorling bedoelt – zelf maakt hij het onderscheid amper. Zoals vaker in schetsen van de toekomst lopen prognoses, observaties en wensen door elkaar heen. Dorling presenteert aannames vaak als waarheden. In de toekomst zal het meeste toerisme ecotoerisme zijn, stelt hij bijvoorbeeld, zonder veel onderbouwing.

Onderwijs voor meisjes

De feitelijke kant van de vertraging is in sommige opzichten goed aan te tonen. In 1968 (het geboortejaar van Dorling) begon de wereldwijde bevolkingsgroei af te nemen. ‘Er is geen demografische tijdbom,’ schrijft Dorling. Dat komt onder andere omdat het aantal kinderen per vrouw drastisch afneemt, niet alleen in Japan en West-Europa, maar ook in Niger, het land met de hoogste geboortecijfers. Over de bevolkingsgroei in Afrika maakt hij zich weinig zorgen. Volgens hem zijn de schattingen van die groei te hoog en hebben de invloeden die bevolkingsgroei elders drukken, zoals onderwijs voor meisjes, ook op dat continent effect. Migratie, bijvoorbeeld naar de vergrijzende landen in Zuid-Europa, zo voegt hij eraan toe, helpt om de geboortecijfers nog verder te drukken. Voor migratiepessimisten bevat dit boek zo een ontnuchterende of provocerende boodschap.

Dorling is een wetenschapper die duidelijke stellingen inneemt. Hij mixt die met persoonlijke ervaringen en zijn eigen, ingewikkelde maar fascinerende versies van grafieken die vooral de snelheid van veranderingen beschrijven. Dat doet hij over een verbijsterend groot aantal onderwerpen, van de huizenprijzen aan de Amsterdamse Herengracht (op de lange termijn stabiel) tot het aantal en omvang van artikelen in Wikipedia (neemt minder snel toe).

Ook de vertraging van de groei van de economie, weer op wereldwijde schaal geregistreerd, is redelijk goed meetbaar. Die was volgens Dorling relatief het grootst in 1964, al kun je met gegevens over zoiets complex als de economie vaak meerdere kanten op. Nog wat lastiger ligt het met zijn algemene stelling dat tussen 1901 tot 1968 de ‘grote versnelling’ gaande was. Maar dat deze periode begon met paard en wagen en eindigde met de waterstofbom, zoals Dorling schrijft, is een sterk beeld.

Vooral op het terrein van technologie is vertraging lastiger aan te tonen. Is de praktische toepassing van kernenergie inderdaad de laatste grote uitvinding? Een nieuwe handdroger van Sir James Dyson wordt nu als technologische innovatie gepresenteerd, stelt Dorling ironisch. Vaak is het een kwestie van waardering. Er zijn geen objectieve maatstaven om de impact van technologie te meten. En dus staat het Dorling vrij om te stellen dat de mogelijkheid om geluid vast te leggen op schellakplaten, gedaan in de jaren tachtig van de negentiende eeuw, de grote doorbraak was. Dat nu via de cloud een bijna eindeloze hoeveelheid muziek zowat overal tegelijk beschikbaar is, vindt hij minder indrukwekkend. Voor het tegenovergestelde standpunt valt zeker zoveel te zeggen. Want het belang van technologie ligt uiteindelijk niet in de beschikbare techniek, maar in het gebruik dat mensen ervan maken.

Dorling erkent wel dat het lastig zal zijn mensen te overtuigen dat er op technologisch gebied een slowdown gaande is. ‘Als je meer bewijs nodig hebt dan in dit boek past om mijn stelling overtuigend te vinden, dan ben je niet de enige,’ schrijft hij. Dat is een makkelijke manier om je ervan af te maken. Het klopt dat veel hypes niet meer dan dat waren en dat de meest voor de hand liggende uitvindingen al zijn gedaan – het is niet mogelijk om nog een keer elektriciteit uit te vinden, zoals Dorling in een interview zei. Hoeveel invloed toekomstige technologische innovaties gaan hebben is uiteraard niet te zeggen. Toch is Dorlings technologiescepsis verfrissend in een tijd waarin wordt gedacht dat veel problemen vooral met een app zijn op te lossen.

Veel mag dan langzamer gaan, maar niet alles. Klimaatverandering onttrekt zich aan de vertraging. Emissies van broeikasgassen blijven toenemen, zelfs na het akkoord van Parijs (2015) waarin wereldleiders beloofden de stijging van de temperatuur onder de 2 graden te houden. De slowdown komt voor het klimaat te laat. Maar als mensen zich in hetzelfde tempo waren blijven ontwikkelen en voortplanten als tijdens de grote versnelling, dan was de toestand werkelijk rampzalig geweest, stelt Dorling. Dat is ook zijn belangrijkste argument tegen het idee dat er blijvende economische groei moet zijn.

Einde der tijden

Dit boek verscheen ironisch genoeg in een periode waarin grote delen van de wereld in lockdown gingen, een extreme vorm van slowdown. De grootste daling van mobiliteit, economische activiteit en inperking van bewegingsvrijheid in de moderne tijd leidde tot een enorme vertraging. De voor- en nadelen daarvan konden mensen in een extreme vorm aan den lijve ondervinden, zoals de lege binnensteden en snelwegen, de hemel zonder vliegtuigen en afname van luchtverontreiniging. Maar ook de onmogelijkheid om (internationaal) te reizen en de plotselinge afwezigheid van sommige goederen.

Dorling heeft ongetwijfeld gelijk dat sommige zaken minder snel veranderen dan in het verleden. Het idee dat de wereld sneller verandert dan ooit is vermoeiend en kortzichtig. Veel hypes (AI, VR) komen neer op herhaling; ze zijn al eerder voorbijgekomen. Hele industrieën beloven voortdurende vernieuwing, maar de opbrengst van die vernieuwingen neemt in de loop van de tijd vaak af.

Er is dus zeker reden om het perspectief van de slowdown te omarmen. Maar niet alleen als een beschrijving van wat gaande is, toch vooral als alternatief beeld van de toekomst. Het dominante beeld van de toekomst is dat van de vooruitgang en gestage groei. Ieder jaar een procentje of twee erbij: dat is het streven van menig gevestigd ondernemer en politicus.

Het idee van de vertraging staat uiteraard in een traditie, die op haar minst is terug te voeren tot het eerste rapport van de Club van Rome, De grenzen aan de groei (1972). Het biedt ook een uitweg tussen het pessimisme van neergangsdenkers, die allerlei rampen zien naderen, en het onbeteugelde optimisme van vooruitgangsdenkers, die denken dat meer groei de oplossing is voor alles.

Het blijft verwarrend dat feiten en verwachtingen in het boek niet duidelijk gescheiden zijn. Hierdoor komt ook Dorlings boodschap dat het kapitalisme aan zijn einde komt nogal plompverloren over. Want kapitalisme kan niet zonder groei, is zijn redenering. Het einde van het kapitalisme wordt tegenwoordig vaker aangekondigd dan het einde der tijden, om op een bekende uitspraak te variëren. Ook dat einde kan wel eens heel lang op zich laten wachten.