De vele gezichten van de reformatie
Het zal u niet ontgaan zijn dat het vandaag 500 jaar geleden is dat Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de Slotkerk van Wittenberg timmerde en de Reformatie begon. Hoewel ‘de Reformatie’? De veelheid aan bewegingen die we gewoon zijn onder die noemer te vatten ving daar niet aan, was verre van uniform en kende nogal wat verschijningsvormen die moeilijk te rijmen zijn met het moderne gereformeerde geloof. De veelgeprezen Cubaans-Amerikaanse historicus Carlos Eire schreef er een verrassend bont boek over. Door Niklas Anderberg.
* Abonnees lezen meer. Neem ook een abonnement! *
Carlos M.N. Eire (1950) heeft zijn laatste boek Reformations genoemd; hij spreekt niet over een in tijd en ruimte begrensde reformatie maar over reformaties in meervoud. Eén van die reformaties is de katholieke vernieuwingsdrang die volgens Eire al begonnen was voordat Luther zijn theses vanuit Wittenberg lanceerde. In eigen gelederen was het al langer onrustig. De overdadige pracht en praal van de kerk en haar dienaars werden ook door veel katholieken gezien als onmiskenbare symptomen van een corrupt systeem.
Carlos Eire is gespecialiseerd in de late Middeleeuwen en het ontstaan van het vroege Europa. Eerder schreef hij de fascinerende studie War Against the Idols, waarin hij stelt dat de beeldenstorm geen bijproduct was van de Reformatie maar een centraal onderdeel van haar ideologie. Alles wat het zicht op de ware religie belemmerde moest weg.
De ondertitel van Reformations, ‘The Early Modern World, 1450-1650’, verwijst naar het feit dat de Reformatie haar wortels heeft in het humanisme in de Middeleeuwen. Zoals Eire in het eerste deel verhaalt, zagen veel reformatoren in Erasmus een lichtend voorbeeld, ook al nam hij nooit afstand van het katholicisme. Vervolgens beschrijft Eire het conflict tussen de lutheranen en de Reformatie in Zwitserland en zet die af tegen de turbulente ontwikkelingen op de Britse eilanden. Het derde deel is gereserveerd voor de reformatorische ambities binnen het katholicisme zelf. We volgen Ignatius van Loyola op zijn donquichotachtige traject van een losbandig leven tot het stichten van de machtige orde der Jezuïeten. Het wereldwijde succes van deze geestelijke, educatieve en goed georganiseerde organisatie kwam voor iedereen als een verrassing. Eire wijdt ook twee hoofdstukken aan de omvangrijke katholieke missies in Latijns-Amerika, Oost-Indië en China.
Springstof
Het laatste deel van het boek brengt de gevolgen van de Godsdienstoorlogen in kaart. Veel sociologen wijzen op religie als sociaal bindmiddel voor een vreedzame samenleving. Eire ziet de dogmatiek en felle retoriek van de verschillende partijen eerder als een springstof die de hele maatschappij tot ontploffing dreigde te brengen. De hugenoten stonden net zo onverzoenlijk tegenover de katholieken als de lutheranen, die ook fel gekant waren tegen allerlei andere fracties, zoals bijvoorbeeld de wederdopers. De Godsdienstoorlogen veranderden Frankrijk in een hel op aarde. Toen paus Gregory XII bericht ontving van de moordpartijen op de hugenoten tijdens de Bartholomeusnacht, stuurde hij een gouden roos naar koning Karel IX, verordonneerde het zingen van Te Deum en gaf Vasari de opdracht om drie fresco’s te schilderen met kleurrijke taferelen van het bloedbad. Sinds de Albigensische kruistocht en de afslachting van de Katharen in de dertiende eeuw vielen er niet zo veel slachtoffers in een religieuze strijd.
Een belangrijke oorzaak van de opkomst van religieus scepticisme, rationalisme en empirische wetenschap in de 17de eeuw, was volgens Carlos Eire de behoefte om afstand te nemen van deze agressieve uitingen van het geloof. De Reformatie kan gezien worden als de bliksemafleider die de hoog opgelopen spanningen omzette in secularisatie en verlichting. Zo heeft de katholieke historicus Brad Gregory zijn laatste boek de titel The Unintended Reformation gegeven. Hiermee sluit hij aan bij de befaamde stelling van Max Weber over de beslissende rol van het Protestantisme bij de opkomst van het moderne kapitalisme. Volgens Weber heeft het arbeidsethos en de spaarzaamheid van de calvinisten zijn stempel gedrukt op het vroege modernisme. Wat we ook vinden van deze hypothese, zijn beroemde formulering over de onttoverde wereld en de ijzeren kooi van het rationalisme is niet meer weg te denken uit het hedendaagse discours.
Wederdopers
Johan van Leiden was leider van de anabaptisten in Münster. Het anabaptisme was oorspronkelijk een pacifistische leer die het dopen van kinderen veroordeelde. Dit werd als ketterij beschouwd en deze wederdopers werden overal in Europa vervolgd.
Maar de anabaptisten waren niet allemaal even vreedzaam. Johan introduceerde een waar schrikbewind in Münster. Zijn fanatieke volgers hadden het idee opgevat dat Jezus terug zou keren rond Pasen 1534. Eerst werden economische hervormingen in beste communistische stijl ingevoerd; alle privé-eigendommen werden geconfisqueerd en geld zou niet meer nodig zijn. Het eten werd broederlijk verdeeld en alle boeken behalve de Bijbel werden verbrand. Münster werd omgedoopt tot ‘Israël’ en de burgemeester met de fabelachtige naam Bernhard Knipperdolling werd de nieuwe scherprechter. Wie durfde  protesteren kon plaats nemen op het schavot. Ondertussen had Johan alle rijkdommen opgeëist, polygamie ingevoerd en zich niet minder dan zestien vrouwen toegeëigend.
Dit kon nooit goed aflopen. De stad werd belegerd door een gemeenschappelijk luthers/katholiek leger. De scheiding tussen vriend en vijand was in de realiteit niet altijd waterdicht. Als de uitdaging maar acuut genoeg was, bleken de confessionele tegenstanders heel goed samen te kunnen werken.
De inwoners van Münster werden vakkundig afgeslacht en Johan van Leiden en Knipperdolling werden gevangengenomen. Ze werden verminkt met gloeiende tangen, in stukjes gehakt en in kooien opgehesen in de kerktoren, waar ze vijftig jaar bleven hangen. De lege kooien zijn nog te bezichtigen en zijn letterlijk en figuurlijk het toeristische hoogtepunt van de ooit zo trotse stad Münster.
Ook in Amsterdam werd getracht het anabaptisme te promoten. Na een vergeefse poging om het stadhuis te bestormen, liepen zeven ontblote vrouwen en mannen door de straten om de ‘naakte waarheid van God’ te tonen. Over de gevolgen van dit incident heeft Eire niets te melden. De kortstondig flikkerende vlam zou weldra voorgoed doven.
Luther en het kwaad
Een carnavaleske stoet van kleurrijke personages trekt voorbij in Reformations, niet zelden met een dolk aan de riem. Een van de meest opmerkelijke figuren was de visionaire rebel Thomas Müntzer. Later werd hij een held in het voormalige Oost-Duitsland, waar hij werd afgebeeld op het vijf mark-biljet. Müntzer was één van de leiders van de grootschalige boerenopstand die Luther zo meedogenloos de kop indrukte. Na de beruchte woorden van Luther – man soll sie zerschmeißen, würgen, stechen, heimlich und öffentlich, wer da kann, wie man einen tollen Hund erschlagen muss – werd Müntzer gevangen genomen en onthoofd. Later nam Luther ook inderdaad de verantwoordelijkheid op zich van de afslachting van de naar schatting 100.000 boeren en burgers. ‘Hun bloed vloeit over mijn hoofd’, verklaarde hij, ‘maar uiteindelijk gebeurde het op bevel van God’. De kwestie of God zelf het Kwaad in de wereld geïntroduceerd heeft, is van alle tijden.
Achteraf kan men zich afvragen of het grote schisma de moeite waard geweest is. De zo omstreden drie-eenheid, om maar een voorbeeld te noemen, uitte zich in de praktijk al te vaak in hangen, trekken en vierendelen. Europa werd tot op het bot gespleten en de diepe wonden zouden nooit helemaal genezen.
De Reformatie viert dit jaar haar vijfhonderdjarig jubileum. We worden overspoeld met publicaties over deze gedenkwaardige en omstreden periode, maar het zal niet eenvoudig zijn om de monumentale studie van Carlos Eire te evenaren. Het is overigens wel opvallend dat hij voorbijgaat aan de Scandinavische landen, waar het protestantisme juist zo succesvol was (en is). Misschien spreken Olaus Petri of Hans Tausen minder tot Eire’s verbeelding dan de zo fysiek aanwezige Luther en de etherische Calvijn.