Advertentie
Princeton-university-press

Het Danteum: meer dan alleen schrijversverering

Zevenhonderd jaar na de dood van de Sommo Poeta (‘Opperste Dichter’) en vader van het moderne Italiaans, Dante Alighieri, begint in zijn geboortestad Florence de bouw van het eerste Museum van de Italiaanse Taal. In maar liefst vijftien zalen wil dat museum het verhaal vertellen van het oude, moderne en hedendaagse Italiaans, vooral aan jongeren. Dat verhaal zal beginnen met de Placiti Cassinesi uit de tiende eeuw, het eerste document waar de Italiaanse volkstaal in voorkomt, en eindigen met de steeds meer digitale omgeving waarin taal tegenwoordig leeft. Maar hoe breng je op een (visueel) prikkelende en interactieve manier de geschiedenis van een taal tot leven? En als Dante de grote inspiratiebron is, kan er dan naast alle lof ook aandacht zijn voor de wijze waarop zijn taal en schrijven voor het karretje van politieke ideologie is gespannen? Temeer daar Dante zelf de macht van literaire verbeelding inzette om een politieke visie voor het schiereiland uit te dragen.

Getallensymboliek

Dat de verering van Dante op diverse momenten in de Italiaanse geschiedenis politieke doeleinden heeft gediend, zien we onder meer terug in het Danteum, een kruising tussen een Dante-bibliotheek, tempel en geabstraheerd belevenismuseum gewijd aan zijn meesterwerk De Goddelijke Komedie. Het Danteum werd in 1938 ontworpen door de architecten Pietro Lingeri (1894-1968) en Giuseppe Terragni (1904-1943). Net als andere gebouwen die onderdeel hadden moeten vormen van de wereldtentoonstelling van 1942, werd het door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nooit gerealiseerd.

Vertrekkend vanuit de gulden rechthoek als basis, is het ontwerp van het Danteum geheel opgebouwd uit eenvoudige geometrische vormen. Zoals Dante speelt met getallensymboliek (drie delen bestaande uit drieen- dertig canti van elk om en nabij honderd terzinen, met de proloog van de Hel erbij opgeteld honderd canti) zo komen de getallen drie, zeven en tien telkens in de architectuur van het Danteum terug.(*) Een vrijstaande muur opgetrokken uit honderd blokken, één voor ieder canto van de Komedie, dient als façade, waarachter een open passage toegang verschaft tot een binnenplaats, een ‘doelloze’ ruimte die herinnert aan Dante’s moreel lege bestaan voorafgaand aan zijn befaamde reis.

Van Hel naar Paradijs

Een portico met honderd zuilen verbeeldt het ‘donkere woud’ waardoor Dante dwaalde voordat hij de Hel betrad. De Hel is een kale zaal met zeven zuilen, die de bezoeker van het Danteum vanzelf zou associëren met de zeven hoofdzonden van het rooms-katholieke geloof. De vloer is verdeeld in steeds kleiner wordende vierkanten, eveneens met de gulden snede, met op ieder vierkant een zuil van proportioneel afnemende breedte. Hierdoor ontstaat een spiraalvormig parcours van telkens verder afzakkende vierkanten, net als de afdaling in de Hel. Dezelfde vierkanten waar de zuilen op rusten zien we terug in het plafond. Door de spleten die daartussen gelaten zijn valt het enige licht dat deze ruimte bereikt.

Een trappengang leidt vervolgens naar het Vagevuur, waarvan de vloer uit dezelfde vierkanten is opgebouwd maar ditmaal stijgend, gelijk de Berg van het Vagevuur die Dante beklimt. Hier geen zuilen in het plafond maar vierkante openingen die het patroon van de vloer spiegelen, zodat de bezoeker volop zonlicht vangt. Na nog een reeks smalle trappen bereikt men de hemelse sferen. Eerst een lange ruimte die in het teken staat van zowel het Aardse Paradijs als het nieuwe Keizerrijk dat Dante voorspelde. Aansluitend is er het Hemelse Paradijs, een vierkante ruimte badend in sprankelend licht dat door drie-en-dertig ronde glazen zuilen speelt, een voor ieder canto van dit deel: symbolen van eeuwigheid die met hun transparantie de zuiverheid van engelen uitdrukken. Het lichtspel, de materialen en de wijze waarop de bezoeker fysiek door de ruimte wordt geleid, moesten niet alleen een symbolische weergave maar vooral een lichamelijke ervaring van de Goddelijke Komedie creëren, om Dante’s spirituele reis als louter sterveling nog invoelbaarder te maken. Maar hier blijft het niet bij.

Zware symboliek

In het hart van het gebouw, in de hal van het Keizerrijk, wordt duidelijk dat dit Danteum niet enkel bedoeld was als ode aan Dante. Een grote afbeelding van een adelaar verwijst daar naar de letter M. Het is een rechtstreeks citaat uit het Paradijs, waar Dante in een spel van letters en beelden, waaronder de M en de adelaar, de belofte van een aards paradijs vormgeeft: een hernieuwd Romeins Keizerrijk verenigd met het christelijke kruis. Maar de rijksadelaar in combinatie met de letter M doet ook de nadrukkelijke suggestie dat de grote leider die Dante voorspelde inmiddels is opgestaan in Benito Mussolini, die nota bene documenten parafeerde met een M. Er zijn meer verwijzingen naar Mussolini: als de bezoeker via een lange trappartij uit het Hemelse Paradijs afdaalt naar de uitgang treft hij een losgesneden deel van een muur aan die de Windhond (Veltro) voorstelt, Dante’s symbool van de voorziene reddende leider, dat wederom op Mussolini moet duiden. Kon een geleerde die in deze suggestieve omgeving de Dante-bibliotheek raadpleegde nog tot enige andere conclusie komen dan dat Italië gezegend was met haar geestelijke en politieke leiders?

Ook de beoogde locatie voor het Danteum is veelzeggend: aan de Via dell’Impero, nu de Via dei Fori Imperiali, die in 1932 bij het tiende jubileum van de Mars op Rome officieel was ingewijd. Doordat die locatie zicht gaf op zowel het Colosseum, symbool van Romeinse glorie, als op Palazzo Venezia, waar Mussolini zijn kantoor had gevestigd en vanaf het balkon zijn publiek toesprak, kon het Danteum een associatieve verbintenis leggen tussen deze twee tijdperken. De lange zijde van het Danteum was precies even lang als de korte zijde van de tegenovergelegen Basilica van Maxentius, een bouwwerk voltooid door Keizer Constantijn, die kerk en keizerrijk had verenigd. Had Mussolini met het Verdrag van Lateranen (1929) niet ook een dergelijke verzoening bereikt? Uit alles blijkt hoezeer het Danteum ter meerdere eer en glorie moest dienen van zowel Dante als de Duce.

Zoals de gemythologiseerde Dante tijdens het Risorgimento, de eenwording, veelvuldig als profeet van het verenigd Italië diende, zo maakte dus ook Mussolini’s regime – gepropageerd als voltooiing van de eenwording – gretig van hem gebruik. Guy Raffa brengt deze geschiedenis tot leven in zijn Dante’s Bones (2020). Al in november 1921, nog onder een liberale regering, werden Dante’s botten uit zijn graf in Ravenna gehaald en geanalyseerd, haast alsof het een proces van heiligverklaring betrof. De gerenommeerde Accademia dei Lincei constateerde in 1923 dat de schedel opmerkelijke overeenkomsten vertoonde met die van de gelauwerde Francesco Petrarca, terwijl het bekken zogenaamd getuigde van een uitzonderlijke viriliteit (Albertini 1996, 132-137), een eigenschap die het inmiddels zegevierende Italiaans fascisme hoog in het vaandel had staan.

Dante-vieringen

Vanaf de onderwijshervorming van 1923 werden alle drie delen van De Goddelijke Komedie verplichte kost op de middelbare school en in 1932 werd Sagra Dantesca in het leven geroepen, een jaarlijkse nationale Dante-viering. Ook in het buitenland werd met Dante gepronkt: vanaf 1922 diende in iedere Italiaanse ambassade een buste van hem te staan. Hij was immers geliefd onder emigranten, die zich konden herkennen in Dante’s ballingschap en de ongewisse reis beschreven in de Komedie. Het gebied in Ravenna rondom Dante’s graf – van oudsher een van de meest bezochte plekken in Italië – werd heringericht als Zona Dantesca: een stiltegebied, waarvoor ter ere van Dante het verkeer werd omgeleid. Tijdens de inwijding op 13 september 1936, ter gelegenheid van zijn 615de sterfjaar, werd triomfantelijk de verovering van Ethiopië gevierd. Zo misbruikte het regime deze dichter des vaderlands om het nieuwe imperialisme te sanctioneren.

Culturele toe-eigening ter versteviging van politieke macht heeft zich gedurende het hele proces van Italiaanse eenwording voorgedaan. In geen andere fase daarvan werd het zo tot het uiterste doorgevoerd als tijdens het regime van Mussolini, getuige de plannen voor het Danteum. Een museum van de Italiaanse taal dat meer dan alleen een oppervlakkige viering van taalnationalisme wil zijn, doet er goed aan ook deze kant van het verhaal te vertellen: hoe de aangewezen vader van die taal ook een mensonterende ideologie heeft gediend.

Literatuur

  • Stefano Albertini, ‘Dante in camicia nera: uso e abuso del divino poeta nell’Italia fascista’, The Italianist 16 (1996), 117-142.
  • Guy P. Raffa, Dante’s Bones: How a Poet Invented Italy (Harvard UP, 2020).
  • Thomas Schumacher, Terragni’s Danteum: Architecture, Poetics, and Politics under Italian Fascism (Princeton Architectural Press, 1985; 2004).

(*) Voor een complete 3D-reconstructie van het Danteum, zie bijvoorbeeld: https://vimeo.com/15404087

Verder lezen?

De Nederlandse Boekengids bestaat dankzij betalende abonnees.

Sluit hier al vanaf twintig euro een abonnement af, en lees meteen deze en al onze andere bijdragen.

Liever eerst nog even rondneuzen? Dat kan met onze eenmalige gratis dagpas!

Met boekengroet,

De redactie van de Nederlandse Boekengids

PS: Al abonnee? Log dan rechts bovenaan deze pagina even in om verder te lezen.