Oksana Zaboezjko: aan de afgrond van de geschiedenis

Schrijverscollectief Fixdit streeft naar meer diversiteit in de canon en het literaire veld. Op deze plek delen de auteurs van Fixdit hun visie op literaire teksten die van belang zijn voor een meerstemmige wereld. Annelies Verbeke beschrijft het werk van Oksana Zaboezjko, die reflecteert op schrijven aan de afgrond van de geschiedenis.

In 2023 verschenen twee boeken van de Oekraïense auteur Oksana Zaboezjko in Nederlandse vertaling: de verhalenbundel Zusters en het uitvoerige essay Mijn langste boektournee. Het essay schreef Zaboezjko als ultieme poging tot duiding: ze wil lezers in het Westen uitleggen waarom de Oekraïense oorlog niet uit de lucht kwam vallen, hoe de mythe van een verdeeld Oekraïne opzettelijk werd gecreëerd. Zo tracht ze hun pijnlijk naïeve vragen en opmerkingen tegen te gaan. Ik merkte die geërgerde machteloosheid bij veel vrienden die in het voormalige Oostblok opgroeiden. Al dat westerse onbegrip en verraad uit het verleden, dat gebrek aan historisch bewustzijn van de westerlingen nu! ‘De Russen zullen niet aan de Oekraïense grenzen stoppen’, verzekerde mijn Bulgaarse vertaalster me. Een Slovaakse vriend probeerde me met gelaten geduld bij te brengen: ‘De atoombom is niet de grootste dreiging.’

In Mijn langste boektournee karakteriseert Zaboezjko deze ontwikkelingen zelf als ‘historische verschuivingen van tektonische aard (…) de existentiële veranderingen die zich voltrekken in het massabewustzijn’. Ze laat er geen twijfel over bestaan: ‘Het enige geschikte instrument om ze te fixeren is en blijft de literatuur.’

Vernederingen

De auteur is inmiddels drieënzestig en doorleefde dus verschillende fasen van de recente Oekraïense geschiedenis. De stemmen in haar gedichten en prozawerken worden doordrongen, gestuurd en vermalen door historisch-maatschappelijke gebeurtenissen. Het individuele en het overkoepelende laten zich niet scheiden. Nadat ze enkele dichtbundels had geschreven, brak Zaboezjko in 1996 door met haar feministische prozadebuut Veldonderzoek naar Oekraïense seks. Het boek wordt als een van de belangrijkste Oekraïense romans beschouwd en bleef jarenlang een bestseller in Oekraïne. De vernederende relatie van de hoofdpersoon met een man vormt een spiegel voor de frustraties van een vernederd volk, en wordt vormgegeven in een sublieme, bedwelmende literaire taal. (Veldonderzoek naar Oekraïense seks verscheen in 2009 in Nederlandse vertaling maar is momenteel helaas niet meer leverbaar.)

Ook in de vijf verhalen in Zusters (2022) vallen Zaboezjko’s stijl en toon op. Haar zinnen zijn lang, met veel gedachtestreepjes en breed uitgewerkte terzijdes tussen haakjes. Geen moment raakte ik echter de draad kwijt; haar verhalen zuigen je op omdat ze precies zijn en vloeien. Haar gevoel voor ritme en muzikaliteit – schitterend overgebracht door vertalersduo Helen Saelman en Marina Snoek – namen me tijdens het lezen mee naar een bewustzijnsniveau waarop ik haar schrijven niet enkel bewonderde maar ook volkomen begreep.

In het korte verhaal ‘Een album voor Gustaaf’ is afwisselend een ‘hij’ en een ‘zij’ aan het woord. Dat het perspectief bij een man ligt, is uitzonderlijk in Zaboezjko’s werk; haar personages zijn in de regel vrouwen, en haar droog-sceptische opmerkingen over mannen zijn niet gering. In dit verhaal moeten een vrouw en een man echter samen, voor een buitenstaander – de welwillende maar naïeve Nederlandse journalist Gustaaf – foto’s kiezen die het beste uitdrukken wat er in 2014 gebeurde op Maidan. Maar hoe toon je in stilstaande beelden zulke ‘existentiële veranderingen die zich voltrekken in het massabewustzijn’? Het zijn Zaboezjko’s woorden die voelbaar maken wat het betekent als meer dan een miljoen landgenoten drie weken lang samenkomen om zich in een sfeer van liefdevolle samenhorigheid te verzetten tegen de Russische bezetter, een overstijgende zijnstoestand waar noch die bezetter, noch de westerse toeschouwer, noch de Oekraïners zelf op hadden gerekend:

Als we met alle geweld een wonder willen, dan is dat het: dat je opgaat in een stroom die boven de tijd en door de tijd vloeit en jou drijvend houdt, en dat je op de een of andere manier weet dat je alles goed doet.

In Mijn langste boektournee schrijft ze over de solidariteit op Maidan: ‘wanneer de gemeenschap in een “beer van een vent” verandert, dan is het geheel meer dan de som der delen’.

Ik moet toegeven dat de patriottische toon in Zaboezjko’s essay soms vragen opriep bij deze westerling. Nationalisme kent ook andere gezichten dan liefdevolle samenhorigheid en solidariteit. Vlaams-nationalistische partijen en hun nakende totaaloverwinning brengen teweeg dat er bij ons thuis gesprekken worden gevoerd over wanneer te vluchten en waarheen dan wel. In onze context is nationalisme enkel gevaarlijk.

Terwijl mijn Russische collega Aleksandr Skorobogatov in de media al even wanhopig en welbespraakt tracht uit te leggen dat we er ook voor anti-Poetin Rusland moeten zijn en Russen en Oekraïners broedervolkeren noemt, plaatst Zaboezjko dat laatste woord tussen misprijzende aanhalingstekens. Ze noemt de Russen een leeg volk zonder geschiedenis, en de etalage die voor hun geschiedenis moet doorgaan werd volgens haar voornamelijk door Oekraïners verzorgd. Zelfs de Russische klassiekers moeten eraan geloven. In het tweede deel van Mijn langste boektournee krijg je de indruk dat de auteur zich eerder – zoals vertaler Tobias Wals ook opmerkt – in een woedende monoloog tegen Poetin of ‘de Russen’ zelf richt dan tegen de westerse lezer.

Een paar handschoenen

Daarom toch liever haar proza, waarbij ik niet het gevoel had als westerse onbenul aan de zijlijn te moeten staan. In Zusters zijn er niet veel Russische personages. Er is de zielige Russische infiltrant op Maidan in ‘Een album voor Gustaaf’, die in tranen uitbarst bij een aangeboden kop warme soep, of de KGB-agent die in ‘Zusje, mijn zusje’ na een traumatiserende huiszoeking vriendelijk doet tegen het kind Darka, dat daarna het gevoel heeft dat haar iets is ontnomen.

De aanwezigheid van een vijand is echter voelbaar in elk verhaal. In ‘Meisjes’ zit die vijand in Darka zelf. Door een klasreünie denkt ze terug aan haar eerste liefde Leentje, op wier hogere levensstandaard ze jaloers was, wat haar ertoe bracht het mooie, fragiele kind te verraden en zo te vernietigen. Na de reünie slaapt Darka met een mannelijke gewezen klasgenoot, die ze ondanks zijn onbenulligheid na het vrijen niet botweg de deur wil wijzen:

Ze mag een ander niet blootstellen aan de vernietigende kracht die uitgaat van de onbemiddelde, naakte (naakter dan wat dan ook) en genadeloze, want tegenover de mens volstrekt onverschillige essentie van het leven, een kracht die je doorboort en alles wegvaagt van je jeugd, van je kindertijd, alle sprietjes warmte die je door de jaren rond je hebt weten te verzamelen, en je achterlaat oog in oog met de dingen zoals ze zijn. Je mag een mens zo niet achterlaten. Niemand verdient dat.

Je hoeft geen verleden onder een communistisch juk te hebben doorstaan om dit te begrijpen. Ouder worden volstaat.

Reflecties over ouder worden zitten ook in ‘Na de derde bel geen toegang tot de zaal’, het enige verhaal dat zich na februari 2022 afspeelt. Een moeder gaat inzien dat ze de greep op haar dochter is verloren, en dat haar eigen verzwegen trauma’s irrelevant worden in een nieuwe context. Voor haar dochters generatie is oorlog als vanzelfsprekend een gegeven waarnaar je moet handelen.

Het enige verhaal dat zich buiten een specifiek Oekraïense context afspeelt is ‘Hier had uw reclame kunnen staan’. Een auteur zoekt tijdens een verblijf in Wenen naar een winkeltje. Het paar handschoenen dat ze hier ooit kocht, zat perfect; een toonbeeld van zorgvuldigheid en beroepseer, met liefde en tijd gemaakt. Helaas: nu is het winkeltje weg en vervangen door een keten.

Is het mogelijk dat ik getuige ben geweest van de teloorgang van een heel ambacht, als een van die talen van het eilandengebied van de Stille Oceaan die elk jaar uit de taalatlassen verdwijnt, zodat ons voor altijd de toegang versperd is tot de parallelle werelden waaraan zij een stem gaven?

Ook dat is een vorm voor Zaboezjko’s weigering de geschiedenis te vergeten: ze eert de inspanning die meesterschap van ons vraagt en de voldoening die ermee gepaard gaat. Met een prachtige taal bestrijdt ze de lege eenvormigheid, de achteloze vernietiging, de hapklare leugen. Met een paar handschoenen geeft ze uitdrukking aan een historische verschuiving, een existentiële verandering. Een beer van een auteur.