2023#1 (voorjaar) (voorjaar)

Kunst & Literatuur

literatuurwetenschap

Inleiding

door Jesse van Amelsvoort

Twee jaar geleden schreef Michiel Driebergen in Armada. Tijdschrift voor wereldliteratuur over Lviv, een stad in het westen van Oekraïne met, in zijn woorden, een ‘onstuimige geschiedenis’. Al kan een stad fysiek natuurlijk niet van plek veranderen, de politieke en mentale grenzen rondom deze stad zijn vaak opnieuw getrokken. In dat essay leidde Driebergen ons langs het Jiddisje, Poolse, Oostenrijk-Hongaarse en Russische verleden van de stad, waar de afgelopen dertig jaar een Oekraïense laag aan werd toegevoegd. Sinds het uitbreken van de oorlog in 2022 is de identiteit van Lviv – en van heel Oekraïne – opnieuw veranderd. Grenzen, zowel in ruimtelijk als mentaal opzicht, vormen een ijkpunt voor identiteit, en daarom kijken we in deze Armada naar de literaire verbeelding van grenzen en de stad.
literatuurwetenschap

Cities of Literature: Lviv

door Agnes Andeweg

Sinds 2004 bouwt UNESCO aan haar netwerk van creatieve steden. Inmiddels hebben 42 steden de titel City of Literature. Het netwerk is te zien als de hedendaagse versie van de stedenband, een manier om gezamenlijk literaire cultuur lokaal en internationaal te versterken. Literatuurwetenschapper Sarah Brouillette is echter kritisch: het predicaat is volgens haar een vorm van stadspromotie en is in de plaats gekomen van The Collection of Representative Works, een grootscheeps en idealistisch vertaalproject. Toch is de dimensie van culturele uitwisseling en internationaal engagement niet verdwenen, wat goed zichtbaar is in het Oekraïense Lviv: na de Russische inval krijgt de stad steun van andere Cities of Literature.
roman

Prijzennieuws: De Neustadt International Prize

door Agnes Andeweg

De Neustadt International Prize is een van de weinige literatuurprijzen die naar literatuur uit alle landen en talen kijkt. Elke twee jaar bekroont een jury een auteur uit de wereldliteratuur. In 2022 is de prijs gewonnen door de Senegalese schrijver Boubacar Boris Diop, wiens bekendste roman Murambi, le livre des ossements is. Diop is ook oprichter van de eerste onafhankelijke krant in Senegal en een uitgeverij voor vertalingen van belangrijke literaire werken in het Wolof, en een van de meest prominente politiek geëngageerde stemmen van het Afrikaanse continent.
roman

Alsace-Algerie-Kinshasa: Straatsburg, migrantenstad

door Marleen Rensen

Straatsburg, in het noordoosten van Frankrijk, ligt op de grens met Duitsland. Als hoofdstad van de Elzas was deze stad aan de Rijn lang een twistappel van de twee grootmachten in Europa. In de periode 1871-1945 zijn de stadsbewoners maar liefst vijf keer van nationaliteit veranderd. Het imago van Frans-Duitse grensstad doet echter geen recht aan de diversiteit aan talen en culturen in Straatsburg, waarin onder andere ook de joodse en Arabische culturen prominent vertegenwoordigd zijn. De schrijvers Assia Djebar, Barbara Honigmann en Abd Al Malik thematiseren Straatsburg ook nadrukkelijk als een stad van ballingen en migranten – met aandacht voor de koloniale erfenis en de joodse diaspora. Kan de stad met haar bijzondere geschiedenis en erfgoed een nieuw thuis worden? En wat is de rol van literatuur daarbij?
poëzie

‘Jeruzalem in Engeland’: Het verhaal achter een lied

door Wout van Bekkum

Het Jeruzalem-lied heeft bijna dezelfde status als het Britse volkslied en kan door vrijwel alle Engelsen worden meegezongen. De tekst is gebaseerd op een gedicht van William Blake, waarin hij de middeleeuwse legende aanhaalt van het bezoek van Jezus aan Engeland. De nadruk ligt op de stad Jeruzalem met de connotatie van een ideale wereld die in Engeland gerealiseerd moet worden. Deze dimensie voedde de bijzondere aandacht van de Britten voor het aardse Jeruzalem. De Britse verovering van Jeruzalem in 1917 en het Mandaat over Palestina tot 1948 waren onderdeel van koloniaal-politieke aspiraties die enerzijds met de geschiedenis van de Kruistochten en anderzijds met nationaal idealisme verband hielden.
poëzie

De stad van de ziel: Lord Alfred Douglas en het geheime Londen van de jaren 1890

door Simon Mulder

Oscar Wilde werd in 1895 gearresteerd en veroordeeld voor grove onfatsoenlijkheid. Op de vooravond van zijn gevangenname verlieten vele ‘Uraniërs’, mannen die de herenliefde waren toegedaan, Londen om te vluchten naar het Europese vasteland. Daarmee werd in Londen een parallelle stad, een die niet met de openbare stad samenviel, ontmanteld. Londen kende in de jaren 1890 een parallelle, sodomitische stad. De onlangs uitgebrachte tweetalige bloemlezing Two loves/Twee liefdes vertelt de tragische liefdesgeschiedenis van Oscar Wilde en Lord Alfred Douglas in brieven en gedichten. Na Wildes vrijlating woonden hij en Douglas in 1898 een tijdlang in hedonistisch Napels, alwaar de eerste zijn beroemde Ballad of Reading Gaol voltooide, en de laatste de sonnettencyclus The City of the Soul schreef.
literatuur

In Taipei, maar niet van Taipei: De ontheemde Chinezen in Pai Hsien-yungs Taipeiers

door Annelous Stiggelbout

De bundel Taipeiers (Taibeiren 《台北人》) van Pai Hsien-yung verscheen in 1971. De personages zijn alle afkomstig van het Chinese vasteland, en met de Kuomintang gevlucht naar Taiwan toen de Chinese Communistische Partij de burgeroorlog (1927-1949) won. Ze zijn afkomstig uit alle hoeken van China, hadden elk een andere plek in de maatschappij, een ander beroep, andere verwachtingen en teleurstellingen. Maar allemaal zijn ze even ontheemd. Veel migratieliteratuur, is optimistisch: hier in het nieuwe land gaan we het maken, of op zijn minst het beste ervan maken. De personages in Taipeiers zijn in zekere zin nog in hetzelfde land, maar kijken niet vooruit maar terug: naar vroeger, naar het Chinese vasteland, naar thuis.
literatuurwetenschap

Leeuwarden/Friesland/Nederland/Europa: De stadsgrenzen van een grensstad

door Goffe Jensma & Jesse van Amelsvoort

Al een paar eeuwen lang staat Friesland binnen Nederland bekend als de meest eigenzinnige provincie. Met een eigen taal, een eigen cultuur, een eigen literatuur. Binnen een bescheiden literaire infrastructuur (schrijversvakbond, uitgevers, tijdschriften, prijzenstelsel, musea) wordt Friestalige literatuur geschreven – qua aantal schrijvers en oeuvres bescheiden, maar met een zekere trotse autonomie. Friese literatuur speelt zich vaker af op het platteland dan in de stad. Daarmee stuiten we op een stadsgrens van Leeuwarden. Niet alleen de fysieke grenslinies, maar ook mentaliteit en taal scheiden in Friesland stad en platteland van elkaar. In hoofdstad Leeuwarden wordt, net als in de meeste andere Friese steden, veel minder Fries gesproken dan op het dorpse platteland. Het project Culturele Hoofdstad stelde in 2018 die grens ter discussie juist door er een extra dimensie aan toe te voegen. Natuurlijk, er is die grens tussen stad en platteland, tussen Fries en Nederlands en – analoog daaraan – die tussen de Hollandse Randstad en Friesland (traditioneel de meest in het oog lopende grens), maar dankzij het proces van globalisering is ook de grens tussen Leeuwarden en de internationale wereld veel zichtbaarder geworden als een directe grens, die niet de langer via de Randstad loopt. Leeuwarden grenst aan het buitenland, aan Europa.
essays

Grensgebied: reportage te voet (vert. Charlotte Pothuizen)

door Ewa Pluta

Ewa Pluta’s boek Grensgebied is een mengvorm van reportage, essay en poëzie die sterk verankerd is in de Poolse traditie van literaire non-fictie. In haar boek doet ze verslag van haar honderd-dagenlange voettocht langs Poolse oostgrens. Ze is gefascineerd door de mythische tussenruimte, ze onderzoekt de rol van grenzen, fysieke en symbolische, in een mensenleven en maakt de grens de hoofdpersoon van haar boek. Pluta laat de grens spreken door haar gesprekspartners: boeren, boekverkoopsters, leraren en gepensioneerden, en verbindt wat ze hoort met een universele reflectie over grenzen, muren en draadversperringen die mensen van elkaar scheiden.
essays

Uit ons archief: Archetype en utopie van de waterstad (inl. en vert. Linda Pennings)

door Italo Calvino

Turijn, Parijs, Rome, New York. Dat waren de steden van Italo Calvino, de steden van zijn leven, zijn gedachten en zijn verhalen. Calvino (1923–1985) was gefascineerd door steden. Maar meer nog was hij gefascineerd door de stad: de stad van voorbije tijden of de stad van ongekende mogelijkheden, de stad die niet bestaat of die juist overal onder het oppervlak schuilt, de stad als onontwarbare kluwen of als kristallijne geometrie; elke stad, kortom, die tot de verbeelding spreekt. De stad die meer dan elke andere zijn verbeelding prikkelde was Venetië.

Toen & Nu

geschiedenis

Uit ons archief: Het Haagse Chinatown (vert. Anne Sytske Keijser)

door Chen Cun

Chen Cun is het pseudoniem van Yang Yihua (Shanghai, 1954). Hij is een van de weinige gevestigde schrijvers die zich van meet af aan hebben ingezet om literatuur op het internet te bevorderen. Hij staat bekend om zijn scherpe humor en bijtende analyse van hedendaagse man-vrouwverhoudingen. Een fragment van zijn roman Bloemen (1997) werd vertaald in Het trage vuur 35 (2006). Korte verhalen werden opgenomen in De Brakke Hond 42 (1994) en de bundel City Life – Verhalen uit de grote stad (Manteau/Meulenhoff, 1996). Chen Cun verbleef van november 2008 tot februari 2009 als writer in residence in Den Haag op uitnodiging van Kosmopolis, gedurende welk verblijf hij onder meer deze impressie schreef.
geschiedenis

New York City: Smeltkroes of mozaïek?

door Hans Bertens

New York is, strikt genomen, geen grensstad. Toch hebben miljoenen immigranten in de baai van New York naast een landsgrens misschien wel de belangrijkste grens van hun leven overschreden, de grens naar een nieuw en beter bestaan en naar een vrijheid die werd gesymboliseerd door het Vrijheidsbeeld dat ze waren gepasseerd vlak voor ze voet aan wal zetten. Dat heeft geleid tot een bloeiende literatuur, in de vooroorlogse jaren vaak van uit Oost-Europa afkomstige Joodse schrijvers die, meer nog dan andere groepen immigranten, worstelden met de vraag of ze als nieuwe Amerikaanse burgers zouden moeten opgaan in de Amerikaanse bevolking, dan wel hun groepsidentiteit zouden moesten koesteren. Sommigen omhelsden het idee van Amerika als smeltkroes, waarin alle verschillen oplosten in een door iedereen gedeelde Amerikaanse identiteit; anderen zagen Amerika eerder als een mozaïek waarin elke groep herkenbaar aanwezig bleef.
dekolonisatie

Retour Jakarta: Tjalie Robinson als Java-mens

door Edy Seriese

De schrijver Jan Johannes Theodorus Boon (1911-1974) alias Tjalie Robinson alias Vincent Mahieu, bekend van Tjies (1954), ‘Piekerans van een straatslijper’ (1951-1956), Tjoek (1960) en Tong Tong (1958-1978) wordt ruim 70 jaar na de dekolonisatie van Indonesië nog steeds in koloniale, raciale, termen beschreven en gewaardeerd. In dit artikel wordt een andere invalshoek beproefd aan de hand van ‘de Piekerans’, het belangrijkste werk dat Boon (alleen) schreef. Op basis van recent verworven inzichten in de fysica, biologie en antropologie wordt het werk gerelateerd aan de stad van oorsprong en gepresenteerd als product én voorbeeld van dekolonisatie, waarmee voor Boon en zijn werk een nieuwe (politieke) horizon gloort.
geschiedenis

De tiende stad

door Guido Snel

De steden in Negen steden van Guido Snel liggen alle in de Balkan en Midden-Europa, gebieden die met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie geografisch veranderden. De steden hebben gemeenschappelijk dat er vrienden van de auteur wonen of schrijvers die hij ooit heeft vertaald of graag leest. De vrienden en de schrijvers leveren een rechtvaardiging om over vreemde steden te schrijven, want intieme kennis van een stad heb je alleen als je er bent opgegroeid. Negen steden wilde een landkaart als een palimpsest zijn: een verzameling verhalen als toevoeging aan bestaande visies; en die bestaande worden uitgedaagd. Lezers herkennen zich in hun ervaring van de betreffende stad, en soms ook niet. Lezers voegen ook verhalen toe.
Advertentie
Banner